Vi kan endre DNA, men bør vi?

Dei teknologiske moglegheitene er no slik at vi kan endre på sjølve DNA-et i plantar, dyr og menneske. Er det positivt? Kva for nokre etiske problemstillingar kan dukke opp når det gjeld å gi levande skapningar nye eigenskapar?

Et bionisk menneskefoster med streker og punkter som berører og møter hverandre.
Et bionisk menneskefoster med streker og punkter som berører og møter hverandre.

DNA

Gena våre, eller DNA, er oppskrifta på eigenskapar hos alle levande skapningar og er arvematerialet vårt. Instruksar for korleis cellene skal fungere, ligg inne i cellene i form av DNA. Det gjer dei unike. Der ligg alt frå augefarge til hudfarge, høgd, arvelege eigenskapar eller sjukdommar. Alle organismar har gen, frå virus til grantre, insekt og menneske. Mutasjonar eller forandringar i gen kan skje naturleg. No finst det teknologi som gjer det mogleg å endre på gen på kunstig vis.

Blått DNA kromosom 3d
Blått DNA kromosom 3d

Endring av «byggeklossane»

Genmodifisering er alle teknikkane som blir brukte for å endre den genetiske samansetninga av cella. «Byggjeklossane» i sjølve DNA-et blir gjort om. Genterapi er ei medisinsk behandling. Her endrar ein DNA-et til pasienten for å rette opp feil i gena.

Ein genmodifisert organisme, ein GMO, er ein organisme der ein har endra på arvematerialet. Ein har lagt til eller fjerna DNA for å gi organismen andre eigenskapar enn han originalt hadde.

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Hånd med pinsett som modifiserer og manipulererDNA
Hånd med pinsett som modifiserer og manipulererDNA

Genmodifiserte dyr

Genetiske sjukdommar går i arv frå mor og far og vidare til barn. Dette kan vere ulike former for kreft, diabetes eller hjarte- og karsjukdommar. I forsking på genetiske sjukdommar hos menneske blir det ofte brukt genmodifiserte dyr.

Forskarar bruker mellom anna genmodifiserte mus. Dei set inn eller fjernar DNA for å gi dyret dei eigenskapane  dei ønskjer å forske på. Då blir det skapt mus som lettare kan få sjukdommar ein ønskjer å forske på. Genmodifiserte grisar blir òg brukte. Dei er utvikla slik at forskarar kan arbeide med ulike arvelege sjukdommar.

Ein genmodifiserer òg dyr av andre grunnar enn å gi dei sjukdommar. Forskarar har klart å få fram dyr som toler sjukdom betre. Det kan vere høns som er motstandsdyktige mot fugleinfluensa, eller mjølkekyr utan horn som blir utvikla for å minske skadar.

GloFish er òg eit genmodifisert dyr. Det er ein sebrafisk som har fått sett inn eit gen som gjer han sjølvlysande. Eigentleg vart fisken utvikla for å kunne påvise forureining, men han blir òg selt som akvariefisk.

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt
Hvit mus i et laboratorium
Hvit mus i et laboratorium

Genmodifiserte plantar

Kva viss vi har ein type korn som produserer si eiga insektgift? Eller er resistente mot sprøytemiddel? Det er to viktige grunnar til at plantar vert genmodifiserte. Næringsinnhaldet i ein plante kan òg endrast. Eit døme er Golden Rice. Den planten er modifisert til å produsere beta-karoten. Det vert omdanna til A-vitamin i kroppen. Tanken er at denne risen kan kjempe mot A-vitaminmangel.

Det blir gjerne teke patent på plantar som blir utvikla ved hjelp av genmodifisering. Då kan ein hindre at andre vidareutviklar planten.

Kva skjer viss ein gard dyrkar ein kornsort dei har patent på, men kva om kornsorten blir spreidd  til gardane rundt? 

Det kostar mykje å utvikle nye plantar via genmodifisering. Er det då berre dei med mykje pengar som vil få glede av dyrare mat med betre næringsinnhald?

Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Grønne alger i reagensrør
Grønne alger i reagensrør

Genterapi

Det finst fleire sjukdommar som kjem av genfeil. Dei kan vere medfødde, eller dei utviklar seg i løpet av livet. Det kan vere medfødde manglar på eller i kroppen, spontanabort, leddgikt eller psykisk sjukdom. I genterapi brukar ein genetisk materiale, altså arvemateriale som kan overførast. Då kan ein mellom anna korrigere genfeil eller gjere kroppens eige immunsystem betre rusta.

Behandlinga kan brukast mot mellom anna fleire typar kreft. Det er òg mogleg å gjere endringar som ikkje er knytte til sjukdom. Det finst ikkje dokumentasjon på at dette har skjedd. Problemstillinga kan dukke opp i idrettsverda. Kva viss ein utøvar brukar genmodifisering til å auke blodsirkulasjon eller muskelvekst?

Spesialverktøy i genmodifisering gjer det mogleg å endre celler allereie i kjønnsceller eller befrukta egg. Ein kan då gjere genetiske endringar på barn før dei blir fødde. Genterapi kan brukast for å fjerne sjukdommen til ein familie på genetisk nivå.

Forrige avsnitt

1 / 3

Neste avsnitt
Mennesker i labantrekk som ser i mikroskop med illustrasjon av blant annet DNA i forgrunnen
Mennesker i labantrekk som ser i mikroskop med illustrasjon av blant annet DNA i forgrunnen

Designarbabyar

Dersom ein kan endre på sjuke gen, betyr det at ein òg kan gjere andre endringar. Det blir omtalt som «designarbabyar». Dette er barn der nokon i teorien kan bestemme kva eigenskapar barnet skal ha før det blir født.

Skal du først fikse ein arveleg sjukdom, kvifor ikkje fikse synet i same slengen? Kva med å styrkje immunsystemet, sørgje for den høgda foreldra ønskjer, eller gjere at barnet blir atletisk?

Dette er ulovleg i dei fleste land. Det er skriftleg forbod mot det i internasjonale avtalar som biomedisinkonvensjonen. Men lover er til for å bli testa. Kvar går grensa, og vil ho bli flytta med åra som kjem?

Det dukkar opp ei rekkje etiske problemstillingar når det gjeld genmanipulering, genterapi og genteknologi. Temaet blir diskutert heftig kvar dag over heile verda. Grensene kan vere vanskelege å trekkje,  samtidig som ein kan finne løysingar på mange problem og utfordringar knytte til gen og arv, mat og sjukdommar. Korleis bør ein eigentleg forhalde seg til ein såpass inngripande teknologi?

Forrige avsnitt

1 / 4

Neste avsnitt
Tre babydukker i hvert sitt reagensrør på blå bakgrunn
Tre babydukker i hvert sitt reagensrør på blå bakgrunn

Til refleksjon

  • Kvifor trur du nokon ønskjer å gjere endringar på dyr og plantar?
  • Betre medisinar vil kunne gjere ein stor forskjell, men kva slags konsekvensar kan det få?
  • Er det etisk rett å genmodifisere dyr slik at vi kan forske på dei?
  • Kva skjer viss genmodifiserte dyr slepp ut i naturen? Vil dei kunne endre på biomangfaldet i området?
  • Genterapi og genmodifisering er ein dyr teknologi. Er det etisk rett at det berre er dei rike som skal kunne bli friske av sjukdommar som kjem av feil på gena?
  • Viss ein kan gjere ufødde barn sterkare, meir uthaldande, eller smartare seinare i livet – kva for nokre positive eller negative konsekvensar kan det få for personen eller samfunnet?
Forrige avsnitt

1 / 2

Neste avsnitt
Tenåringsjente med håndtegnede spørsmålstegn over hodet.
Tenåringsjente med håndtegnede spørsmålstegn over hodet.

Kjelder:

Bilde- og videorettar:

    1. Getty Images
    2. Getty Images
    3. Getty Images
    4. Getty Images
    5. Getty Images
    6. Getty Images
    7. Getty Images
    8. Getty Images
Close Icon

Loading...